آثار تاریخی یزد و دشواری‌های پیشِ رو

امیرترقی نژاد

درحالیکه این روزها دوستداران میراث فرهنگی استان یزد انتظار دارند که ثبت جهانی بافت تاریخی این شهر هرچه زودتر در یونسکو مطرح و پیگیری شود ،اظهارات و شواهد نشان می دهد که عزمی جدی از سوی مسئولین صورت نمی گیرد. تعرض به آثار تاریخی و در خطر انداختن اماکن تاریخی این استان شاید کوچکترین مسئله در این حوزه است که نشان می دهد علرغم پیگیری دوستداران میراث فرهنگی ،ابنیه ها و آثارتاریخی یزد در حاشیه های این شهر در حال مفقود شدن است.

1.چه کسی باور می کند که وقتی قول مساعد یکی از بالاترین مقام های اجرایی مبنی بر برداشتن میله سفید رنگ میدان امیرچخماق قریب به 9ماه بر زمین مانده ،باید دست بردامن چه کسی شد؟رسانه هایی را سراغ دارم که بارها متذکر شدن که این میله بلند سفید رنگ باعث مخدوش شدن تکیه امیرچخماق شده و حتی از دور هر بازدیدکننده احساس می کند که یک شبه این مجموعه بی نظیر تاریخی سه مناره شده است.همچنین اخیرا ترک های این مجموعه همراه با ساخت یک مجتمع تجاری درهمجواری میدان تاریخی امیرچخماق یزد باعث نگرانی های دوستداران میراث فرهنگی در این شهر شده است.ترافیک منحصر به فرد و از همه مهتر به خطرانداختن حریم تاریخی مجموعه تاریخی امیرچخماق وتعرض به آن، نگرانی ها ودل مشغولی هایی است که دوستداران میراث فرهنگی براین اعتقادند که با راه اندازی این مجتمع برای مجموعه امیرچخماق به پیش خواهدآمد.

2.خوش به حال امیرچخماق که 9ماه است دچار این سختی شده است.دربکرترین بافت تاریخی یزد الان 15سال است که ساخت یک کتابخانه با طبقات اضافی باعث شده که یزد از جهانی شدن به دورماند.مانده ام که چطور دوستان بارها اعلام می نمایند که در کمیسیون ماده 5تاکید بر تعدیل طبقات این کتابخانه شده اما وقتی به طور تصادفی از کنارآن عبور میکنی ،نه تنها طبقه ای تعدیل نشده، بلکه با چهار چشم دیگه میخکوب می شوی که حتی برادامه ساخت و سازآن درحال فزونی است.اما جالب تر اینکه که هریک از نهادهای مسئول خود را بی تقصیر می داند و می گویند مشکل از دیگری است.آخه کجای دنیا اینطور مسئولین همدیگر را مقصر می کنند و بعدبر سر یک پروژه که بر حذف و تعدیل آن صورتجلسه ای بارها و بارها تهیه شده ،نادیده می نگرند و برعکس آن عمل می نمایند.حالا ازهمه بدتر اینکه ، ساخت یک بیمارستان هشت طبقه آنهم نزدیک به بافت تاریخی با فاصله حدودا 200متری به بافت تاریخی ،حريم منظري این بافت را در هم ريخته است.پس دراین مورد هشت طبقه ای این بیمارستان در بافت تاریخی چه باید گفت؟

3.به این خبر توجه کنید و بگویید چه باید کرد؟" حمام پشت باغ يزد (گرمابه فقيه خراساني )که يکي از آثار تاريخي دوره قاجاراست وبه شماره 6554 به ثبت آثار ملي رسيده ،اين روزها به زباله داني و محل تجمع معتادان تبديل شده و باعث نارضايتي شديد اهالي محل است ."

خوب حال بگوببد چه باید کرد؟اگرمی گویید اطلاع رسانی باید درپاسخ بگویم دوستان رسانه ای از لحاظ خبر و حتی گزارش تصویری از این موضوع ،خود را به آب و آتش زدند و دیگر حرفشان و حتی خبرشان خریداری ندارد،چه که انتشار اینگونه خبرها برای انها دیگر سوخته و آن اثرگذاری که دوستان من در کلاسهای روزنامه نگاری اموخته اند را ندارد،چون اگراثر داشت نماد مجسم تاریخ معاصر یزد هم ( عمارت نواب یزد ) با شناسه ثبت ملی روز به روز تخریب و جولانگاه معتادان نمی شد.

4.شاید خواندن این خبر تلخ تر باشد ،پس بخوانید؛ مسجد و حسينيه نقشين كه قدمت آن به دوران زنديه برمي‌گردد و در سال 84 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد، از زمان ثبت آن در اين فهرست تاكنون توجهي به آن نشده است.برخي اهالي اين محل مي‌گويند، سازمان ميراث فرهنگي استان وشهرداری 20 سال است كه هيچ اقدامي براي خرابي‌ها و مشكلات اين حسينيه و مسجد نكرده و در واقع اين بناي ارزشمند را به حال خود رها كرده است. مسجد و حسينيه نقشين طي 20 سال گذشته در دايره كمبود اعتبارات نيز گرفتار شده است و مسوولان ميراث فرهنگي، نبود اعتبارات را عامل بي‌توجهي و عدم مرمت و بازسازي اين بناي تاريخي اعلام كرده‌اند.حتی مسئولین میراث براین باورند که مخالفت‌هاي گاه و بي‌گاه اهالي يك منطقه براي بازسازي و مرمت آثار تاريخي، براي ميراث فرهنگي به يك معضل جدي تبديل شده است و انها نمی دانند که برای بازسازی ومرمت چقدر باید با هیات امناء یک مسجد ویا یک محله باید درگیر شد،پس بهتر اینکه آن اثرتاریخی در خفاء و مظلومیت خود بماند.

5.بخشی از برج و باروی قدیمی یزددرکنارامامزاده سیدگلسرخ كه در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده ،به دلیل قرار گرفتن در محل پر رفت و آمد شهر به بیلبورد وتابلوی تبلیغاتی تبدیل شده است. این اثر دردوره دیلمیان -اتابکان در تاریخ ۱۴ آذر ۱۳۵۲ باشماره ثبت۹۵۶ به‌عنوان یکی از آثارملی ایران به ثبت رسیده است.بر روی این برج در طول سال آگهی های مختلفی قرار می گیرد، از جمله، آگهی ترحیم آگهی سفرهای زیارتی، آگهی های مربوط به برخی از سازمان ها و ادارات دولتی و ... به هرحال يزد از معدود شهرهاي کشور است که با گذشت بيش از 10 قرن هنوز برج هاي و باروهاي معروف و خندق هاي تاريخي آن به جا مانده است. وقتی با دوستان میراث و شهرداری در این مورد سخن می گویم آنها هم در این قضیه عاجز مانده اند.چاره ای نیست ،نمی دانم دیگه چه باید کرد،ایا همچنان به ngoها و تشکلهای دوستدار میراث فرهنگی در بحث آموزش و فرهنگسازی مردم این منطقه باید امیدوار بود یا نه ؟

6. قبرستان تاریخی روستای شواز در شهرستان تفت كه قدمت آن به پیش از اسلام برمی گردد، این روزها به دليل عدم محافظت در معرض تهدید جدی سارقان میراث فرهنگی قرارگرفته و در حال حاضر رو به تخريب كامل است، چرا كه بيشتر قبرهاي آن توسط افراد غيربومي كه به دنبال يافتن اشياي تاریخی در این منطقه بوده‌اند، تخليه شده است.كمی آن طرف‌تر از قبرستان، قلعه محكم و با عظمت روستای شواز كه كهن‌ترین قلعه یزد نيز به شمار مي‌رود بدون محافظ و مرمت به حال خود رها شده است. قلعه شواز كه مهم‌ترین قلعه كوهستانی و نمونه ارزشمند معماری این منطقه به شمار می‌آید، پس از گذشت سالیان دراز گرچه همچنان پابرجا مانده، اما به اعتقاد كارشناسان، در صورت مرمت و محافظت نشدن و ادامه اين روند، بزودي و به طور كامل تخريب خواهد شد.

7. دخمه زرتشتيان يزد از آنجا كه حكايت جالب و البته پررمز و رازي از آيين دفن مردگان در گذشته‌هاي دور را با خود به همراه دارد، براي بسياري از گردشگراني كه به استان يزد سفر مي‌كنند جذاب و جالب است، اما اين دخمه مي‌رود تا به تدريج و با تخريب كامل از فهرست آثار ديدني يزد خارج شود. امروزه اين دخمه‌ها كه يادآور آداب و رسوم فرهنگ و تمدن گذشته ماست، علاوه بر تخريب در معرض مشكلاتي همچون احاطه شدن به وسيله ساخت و سازهايي در حريم آن و تبديل شدن به پيست موتورسواري جوانان قرار دارد.

8. سرو ابرکوه، با 4000 سال قدمت دومین درخت کهنسال جهان و اورگانیسم زنده در روی زمین شناخته شده ، ولی این روزها با اندر مشکلاتی گیر افتاده که دوستداران گردشگری و طبیعت را نگران خود ساخته است به طوریکه مسئول سازمان مردم نهاد حمایت از سرو ابرکوه می گوید: "شورای سرپرستی و مدیریت سرو ابرکوه که برای بررسی و رفع مشکلات سرو 4500 ساله ابرکوه تشکیل شده هنوز وارد کار اجرایی نشده است."سرو کهنسال ابرکوه به عنوان دیرزیست ترین موجود زنده دنیا مشکلات عدیده ای دارد که ظرف سالهای گذشته پیگیریهای بسیاری برای آن انجام شده اما این پیگیریها چندان مثمرثمر نبوده است. جاده موجود در مجاورت این درخت و تردد خودروها از مهمترین مشکلات این درخت کهنسال است.حتی حفاظت فیزیکی از این درخت نیز به هیچ وجه مطلوب نیست و هر فردی به راحتی به این درخت دسترسی دارد که این دسترسی طی سالهای گذشته آسیبهای زیادی به سرو کهنسال ابرکوه وارد کرده است.

9. شاید وقتی کتیبه تاریخی مسجد جامع یزد به سرقت رفت ،هیچکس فکر نمی کرد که این مسجد تاریخی به این اندازه مورد توجه قرار گیرد .کتیبه به سرقت رفته، ارزشش به همان اندازه بود که نمی توان قیمتی برای آن تعیین نمود،به هر حال هرچند سارقان و کتیبه مذکوردر طول این یکسال اندی پیدا نشدند امادر این طرف قضیه ،آنهم در بدترین نوع شکلی که می شد جای این کتیبه با گچ پر شدتا بتواند چشم هربیننده را از نوع تعجب میخکوب به این نوع مرمت نماید.البته جای شکرش باقی است ،چه که اول این دیوار بی کتیبه با مقوای سفید رنگ برای پیدا نشدن مورد لطف قرا گرفت و اما الان هم گچ سفید جایگزین این مقوا شده است .اینها که تازه مصائب و مشکلات مسجد جامع یزد نیست،قریب به یکسال است که داربست های فلزی که برای مرمت مناره های این مسجدروی زمین وهوا استواراست دل هرگردشگری که می خواهد با مناره های این مسجد عکسی به یاد گارهمراه به دیار خود ببرد از خود می رنجاند.البته اين موضوع با سرقت رفتن 2 شيء تاريخي در ابتدای سالجاری يكي از موزه‌هاي اين شهر ابعاد گسترده تري در سالجاری یافت.يك ظرف شيشه‌اي چند لايه مربوط به دوره مادها به ارزش تقريبي 800 هزار دلار و شيء دوم ظرف نمرودي به ارزشي معادل يك ميليون دلار در حالي به سرقت رفت كه اين موزه خصوصي همانند مسجد جامع يزد، فاقد امكانات لازم امنيتي بوده است.بنا بر اين گزارش، سارقان با شكستن قفل در موزه ميرزامحمد كاظميني واقع در محل امامزاده جعفر يزد، اين دو شيء بسيار ارزشمند را به سرقت برده‌اند.

به هرحال اين سرقت‌ها بنا به گفته دوستداران ميراث فرهنگي افزايش قابل توجهي به خود گرفته و اين امر بيشتر در روستاهاي تاريخي و به دور از چشم هر شاهد و جنجالي صورت مي‌گيرد.براي نمونه، در يكي از قديمي‌ترين مساجد تاريخي استان يزد در بخش ندوشن، كتب و اشياي گرانمايه‌اي نگهداري مي‌شد كه از آن جمله مي‌توان به تعدادي كتب تاريخي، كتيبه‌‌هاي قديمي و 700 ساله، در چوبي پرقدمت، منبر و... اشاره كرد، اما برخي از اين آثار هم‌اكنون موجود نيست و منابع موثق خبر از سرقت اين آثار داده‌اند.اما سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان، مشكل را مربوط به خود نمي‌داند و بر اين اعتقاد است كه نهادهاي ديگري همچون نيروي انتظامي و امنيتي در اين زمينه وظيفه‌اي بيشتر از اين سازمان دارند.

10.شهر یزد به شهربادگیرها معروف است.از بادگيرهاي باغ دولت‌آباد، آب‌انبار كليميان، آب‌انبار شش بادگيري، هفت بادگيري عصر‌آباد و حسين‌آباد،‌ مي‌توان به عنوان شاخص‌ترين بادگير‌هاي يزد نام برد. اما متاسفانه برخي از اين بادگيرها در حال حاضر تخريب و برخي نيز در معرض آسيب قرار گرفته‌اند.به عنوان نمونه، منظر تنها آب‌انبار شش بادگير يزد كه 180 سال پيش در زمان قاجار ساخته شده و با شماره 1600 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده، به دليل نصب داربست در فضاي بين در ورودي آب انبار تا گنبد مخدوش شده است.آب‌انبار شش بادگير يزد به دليل داشتن 6 بادگير به اين نام معروف شده و هر 6 بادگير آن با توجه به شرايط اقليمي و جهت باد در منطقه به شكل هشت‌وجهي ساخته شده‌اند.اما اكنون چند سالي است كه فضاي بين در ورودي تا گنبد و بادگيرهاي اين آب‌انبار تاريخي براي برپايي چادر حسينيه استفاده مي‌شود. به همين دليل داربست‌هاي آهني سبز رنگي همواره براي نصب اين چادرها برپاست كه ديد بادگيرها را براي گردشگران نازيبا كرده است.همچنین تخريب سال گذشته بادگير و عمارت تاريخي خانه اميني در شهرستان تفت را هم مي‌توان نمونه ديگري از بي‌مهري به اين بناهاي تاريخي دانست.

11. قلعه تاریخی مهرپادین یکی از آثاربی نظیر و باستانی شهرستان مهریز این روزها در حالی به حال خود رها شده که بنا به گفته مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد ،این قلعه به دلیل مالکیت چندگانه اهالی محل به درستی مرمت نشده است. قلعه تاریخی مهرپادین مابین جاده یزد ـ کرمان و خیابان انقلاب در قسمت ورودی زمین های کشاورزی این منطقه قراردارد. این قلعه با شکوه و کم نظیر ، در تاریخ 7/7/81 به شماره 6143در فهرست آثار میراث فرهنگى کشور به ثبت رسیده ،ولی متاسفانه از زمان ثبت تا این روز مرمت مناسب به خود ندیده ،هرچند در سال هاى گذشته برخى اقدامات جزئى مرمتى و حفاظتى در بنا صورت گرفته که با توجه به نیازهاى مرمتى و اهمیت بنا بسیار کم و ناچیز می باشد به طوریکه عدم حفاظت اصولی نیز باعث شده که حتی برخی از مردم این منطقه هم از اتاق های این قلعه جهت نگهداری از حیوانات خود استفاده نمایند.قلعه تاریخى مهرپادین از نمونه هاى بى نظیر قلعه هاى روستایى دشتى و جلگه اى است که تا چندى پیش فعال و مسکونى بوده و هر کدام از اهالى، مالک اتاقى بوده اند و جهت انبار کالا و محصولات کشاورزى و نگهدارى آذوقه و دام از آن استفاده مى کردند. البته این قلعه براى سکونت دائم نبوده و فقط در مواقعى که احساس خطر مى شد و حمله قریب الوقوع صورت مى گرفت، اهالى روستا را ترک مى کردند و با اموال با ارزش خود، روزهاى موقتى را درون قلعه سپرى مى کردند.

12. خانه تاريخي شمس كه در بخش بهمن از توابع شهرستان ابركوه يزد قرار دارد، به دستور بخشدار منطقه با لودر تخريب شد. اين اتفاق در حالي رخ داد كه اين خانه در سال 1387 به ثبت ملي رسيده بود.چند سال پيش نيز حياط مركزي اين خانه تاريخي بر اثر تعريض كوچه از بين رفته و فقط عمارت 2 طبقه اين بنا باقي مانده بود. اين بنا كه متعلق به دوره پهلوي است از خشت و گل ساخته و نماي اصلي آن هم با كاهگل و گچ تزيين شده بود.به هرحال هرچند يگان حفاظت ميراث فرهنگي نيز بلافاصله به محل اعزام شد تا مانع تخريب شود، اما متاسفانه اين تخريب به سرعت انجام شد و كاري از دست ميراث برنمي‌آمد.گفته می شود مسوولان بخش بهمن همراه با مردم اين محله قصد توسعه حسينيه‌اي را داشتند كه در همجواري خانه تاريخي شمس قرار دارد. البته مالكان اين خانه تاريخي نيز رضايت خود را در مورد تخريب خانه اعلام كرده بودند، ولي اگر مسوولان اين بخش يا حتي مردم اين محله با اداره ميراث فرهنگي تماس مي‌گرفتند به طور حتم راه حل‌هاي بهتري ارائه مي‌شد و كار به تخریب ختم نمي‌شد.

13. آسیاب تاریخی زنبیل یزد هم این روزها حال و روز خوشی ندارد،به طوریکه این اثر تاریخی این روزها درانبوهی از نخاله های ساختمانی گزفتار شده است. آسیاب زنبیل مربوط به دوره قاجار است که در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۸۴ با شمارهٔ ثبت ۱۳۰۲۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.این آسیاب احتمالا دردوره سلطنت ناصرالدین شاه بنا شده که هم اکنون وجود خرابه ای 500متری در میان ساختمان های مسكونی، نه تنها بهداشت محیطی محل را از میان برده ، بلکه فضای مناسبی را برای تكثیر و جولان حشرات موذی فراهم آورده است. از این گذشته، آسیاب زنبیل بدل به پناهگاهی امن برای معتادان گشته تا در آن به استعمال مواد مخدر بپردازند و با پرسه زدن در كوچه های اطراف، امنیت روانی و اجتماعی ساكنان محله را مخدوش سازند. تخریب و مورد تعرض قرار گرفتن این اثر تاریخی با وجود ارزش های منحصر به فردش، به گفته مردم منطقه از طی سالهای گذشته کلید خورده وحتی چند سال پیش که سازمان میراث فرهنگی برای مرمت مراجعه نمود به غیر از مرمت نامناسب با آجرهای فشاری به تخریب دو چندان آن کمک نمود.

14. علرغم وعده های اعلام شده برای مرمت روستای تاریخی خرانق ، محوطه تاریخی این روستا در آستانه تخریب کامل قرار گرفته و از همه مهمتر، منارجنبان این روستا که کارشناسان حوزه میراث فرهنگی از آن به عنوان یک اثرمنحصربفرد یا د می نمایند نه تنها در ورطه فراموشی قرارگرفته ، بلکه در معرض فروپاشی است. بهرام رضايي مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد چندی پیش طی گفتگویی با اشاره به اين‌كه طرح جامع اين روستاي تاريخي در حال تهيه است،اظهار كرد:" بازسازي مسجد جامع و بخصوص منار اين مسجد كه قدمت بسياري طولاني دارد،به بخش خصوصي واگذار شده است." وی افزوده بودکه" سرمايه‌گذار و بهره‌بردار آثار تاريخي اين روستا در تلاش است كه علاوه بر مسجد، حمام تاريخي و آسياب آبي خرانق را در سال جاري مرمت و بازسازي كند ولي باید بگویم كه مشكل جدي براي آثار تاريخي روستاي خرانق خالي از سكنه شدن و نبود يك متولي در روستاست." منارجنبان مسجد روستاي خرانق كه قدمت آن به دوره ساسانيان برمي گردد با شمارهٔ ثبت 2440 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این منار دارای سه طبقه و در ضلع شمالي مسجد جامع خرانق بر پا شده است.از اين مناره، كه مرتفع ترين بناي منطقه می باشد در قديم به عنوان فانوس خانه و برج ديده باني استفاده مي شد. اين منارجنبان ،در قسمت بالايي اش ساختاری چوبي داشته كه بر اثر زلزله و وزش باد كج شده و اهالي هم از بيم افتادن آن را بريده و پايين آورده اند. جنبیدن این مناره که به وضوح قابل مشاهده می باشد، مایه شگفتی بسیاری از گردشگران است به طوریکه این مناره از حیث معماری چیزی از منارجنبان اصفهان کم ندارد و شاهدان عینی براین اعتقادند که لرزش این منارجنبان از منارجنبان اصفهان به مراتب بیشتر می باشد.

15.بافت تاریخی یزد با مساحتی در حدود 800 هكتار را می توان گسترده ترین و اصولی ترین بافت تاریخ ایران دانست كه به عنوان دومین بافت خشتی دنیا و دست نخورده ترین بافت تاریخی كشور به شماره 15000 در فهرست ملی ثبت شده است ،ولی این استان با بيش از 1550اثر تاريخي ثبت شده در فهرست ميراث ملي و خیل عظیمی از ابنیه ها وآثارتاریخی ثبت‌ نشده، نتوانسته عملکرد مناسبی به لحاظ ثبت و تعيين حريم داشته باشد و به همین دلیل حدود 2 درصد ميراث تاريخي داراي حرايم مصوب هستند.حالا می گویید برای رفع این همه موانع و سختی هایی که برای آثار تاریخی یزد وجود دارد،چه باید کرد؟

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا